Κυριότερα ευρήματα

Διαδικτυακή πύλη «Η ΕΚΤ σάς ακούει»

• Στις 24 Φεβρουαρίου 2020, η ΕΚΤ εγκαινίασε τη διαδικτυακή πύλη «Η ΕΚΤ σάς ακούει» στο πλαίσιο της επανεξέτασης της στρατηγικής της, προτρέποντας το ευρύ κοινό να εκφράσει τις απόψεις του για μια σειρά θεμάτων.
• Οι συμμετέχοντες κλήθηκαν να απαντήσουν σε 13 ανοικτές ερωτήσεις οι οποίες αφορούσαν τέσσερα θέματα: «σταθερότητα των τιμών», «οικονομικά θέματα», «άλλα θέματα» και «επικοινωνία». Στην παρούσα έκθεση αναλύονται οι 3.960 μερικές και ολοκληρωμένες απαντήσεις που υποβλήθηκαν.

Γενική παρουσίαση των συμμετεχόντων

• Στο δείγμα υπερεκπροσωπούνται οι άνδρες και οι μεγαλύτερες ηλικιακά ομάδες: το 76% των συμμετεχόντων ήταν άνδρες και το 40% ήταν άνω των 55 ετών.
• Στη συντριπτική τους πλειονότητα οι συμμετέχοντες προέρχονταν από χώρες της Βορειοδυτικής και Κεντρικής Ευρώπης: 27% από τις Κάτω Χώρες, 25% από τη Γερμανία και 10% από τη Γαλλία.
• Περίπου το 15% των συμμετεχόντων απάντησαν χρησιμοποιώντας τυποποιημένες απαντήσεις που δόθηκαν από οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών, όπως η Greenpeace. Οι συμμετέχοντες αυτοί ήταν πολύ νεότεροι από το υπόλοιπο δείγμα και στην πλειονότητά τους ήταν γυναίκες.

Σταθερότητα των τιμών

• Στην ερώτηση τι νομίζουν για τις μεταβολές του γενικού επιπέδου των τιμών, σχεδόν όλοι οι συμμετέχοντες θεώρησαν ότι έχει σημειωθεί αύξηση. Αυτό υποδηλώνει ότι η άνοδος των τιμών έχει μεγαλύτερη σημασία γι’ αυτούς. Υπογράμμισαν τις αρνητικές επιπτώσεις του υπερβολικού πληθωρισμού στις διάφορες πτυχές της οικονομικής και χρηματοοικονομικής τους κατάστασης (π.χ. μείωση της αγοραστικής δύναμης και των αποταμιεύσεων και αδυναμία πρόσβασης στην αγορά κατοικιών). Πολλοί συμμετέχοντες επισήμαναν ότι το θέμα δεν είναι ο ίδιος ο πληθωρισμός, αλλά το γεγονός ότι δεν έχει πραγματοποιηθεί τιμαριθμική αναπροσαρμογή των μισθών και των συντάξεων.
• Όσον αφορά τον υπερβολικό πληθωρισμό ή/και τον αποπληθωρισμό, το μεγαλύτερο ποσοστό των συμμετεχόντων ισχυρίσθηκε ότι ανησυχεί και για τα δύο, τονίζοντας τη σημασία της σταθερότητας των τιμών. Η ανησυχία για τον πληθωρισμό μόνο εκφράστηκε από το δεύτερο μεγαλύτερο ποσοστό των συμμετεχόντων.
• Η έλλειψη οικονομικά προσιτής στέγασης ήταν ένα ζήτημα που επαναλαμβανόταν συνεχώς. Η μεγάλη πλειονότητα των συμμετεχόντων θεώρησε ότι το κόστος αυτό είναι σημαντικό για τον πληθωρισμό και πολλοί δήλωσαν ότι θα πρέπει να συμπεριληφθεί με πιο κατάλληλο τρόπο στον Εναρμονισμένο Δείκτη Τιμών Καταναλωτή (ΕνΔΤΚ). Οι συμμετέχοντες νεότερης ηλικίας και τα άτομα από τα βόρεια κράτη μέλη της ΕΕ φαίνεται να ανησυχούν ιδιαίτερα για το θέμα αυτό.
• Ο αντίκτυπος της αύξησης των ειδών διατροφής και των καθημερινών εξόδων αναφέρθηκε από την πλειονότητα των συμμετεχόντων. Αυτό αποτελεί πηγή ανησυχίας ιδιαίτερα για τις γυναίκες και τους συμμετέχοντες από τα νότια κράτη μέλη της ΕΕ. Ένα άλλο 50% των απόψεων που συγκεντρώθηκαν μέσω της διαδικτυακής πύλης αναφέρθηκε στο κόστος στέγασης, ενώ το ένα πέμπτο ανέφερε το κόστος των υπηρεσιών κοινής ωφέλειας και μεταφοράς.

Οικονομικές προσδοκίες και ανησυχίες

• Η επιδείνωση των οικονομικών προοπτικών και οι συνθήκες απασχόλησης αποτελούσαν σημαντικές πηγές ανησυχίας, ιδίως για τις γυναίκες και τους συμμετέχοντες από τα νότια κράτη μέλη της ΕΕ. Οι περισσότεροι που ανησυχούσαν για τη μείωση των αποταμιεύσεων και των συντάξεων ως αποτέλεσμα των χαμηλών επιτοκίων ήταν άτομα μεγαλύτερης ηλικίας και συμμετέχοντες από τα βόρεια κράτη μέλη της ΕΕ.
• Σύμφωνα με το 60% σχεδόν των συμμετεχόντων, οι μεταβαλλόμενες οικονομικές συνθήκες είχαν αρνητική επίδραση στην κατάστασή τους την τελευταία δεκαετία. Οι συνθήκες απασχόλησης ήταν συχνά η διακρίνουσα παράμετρος, καθώς οι άνθρωποι αγωνίζονταν να βρουν ή να διατηρήσουν μια θέση εργασίας· τους πιο πρόσφατους μήνες, η κατάσταση αυτή οφειλόταν και στην πανδημία του κορωνοϊού (COVID-19).
• Τουλάχιστον οι μισές από τις απόψεις που συγκεντρώθηκαν επέκριναν την πολιτική χαμηλών επιτοκίων της ΕΚΤ. Ένας λόγος που αναφέρθηκε συχνά ήταν η χαμηλή απόδοση των αποταμιεύσεων, η οποία ώθησε τους επενδυτές να αναλάβουν υπερβολικούς κινδύνους και δημιούργησε στρεβλώσεις στη χρηματοπιστωτική αγορά και στην αγορά ακινήτων. Ακόμη και ορισμένες από τις πιο θετικές απαντήσεις επισήμαναν ότι υπήρχαν συνήθως διαρθρωτικοί παράγοντες, για παράδειγμα η εργασιακή ανασφάλεια και η υπερβολική φορολογία, που τους εμπόδιζαν να επωφεληθούν πλήρως από τις ευνοϊκές συνθήκες δανεισμού.

Θέματα εκτός της σταθερότητας των τιμών

• Ένας σημαντικός αριθμός συμμετεχόντων δήλωσε ότι η ΕΚΤ θα πρέπει να διαδραματίσει πιο ενεργό ρόλο στη στήριξη της οικονομικής ανάπτυξης, την προώθηση της απασχόλησης, την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής, την ενίσχυση της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης (και σε θέματα για τα οποία η ΕΚΤ δεν είναι υπεύθυνη, όπως η φορολογία) και την καταπολέμηση της φτώχειας και της ανισότητας.
• Ταυτόχρονα, μια σημαντική μειονότητα θα προτιμούσε η ΕΚΤ να επικεντρωθεί αποκλειστικά στη σταθερότητα των τιμών, αφήνοντας άλλα ζητήματα στα δημοκρατικά εκλεγμένα όργανα, και να επανεκτιμήσει τις επιπτώσεις των αρνητικών επιτοκίων και να βελτιώσει την παρακολούθηση της αύξησης των τιμών των κατοικιών.
• Οι περισσότεροι συμμετέχοντες πίστευαν ότι η κλιματική αλλαγή έχει ήδη επηρεάσει – ή θα επηρεάσει σύντομα – την οικονομία, τη φύση, την καθημερινή ζωή και την προσωπική οικονομική τους κατάσταση προς το χειρότερο.

Επικοινωνία με το κοινό

• Ακόμη και μεταξύ του σημαντικού ποσοστού των συμμετεχόντων που ισχυρίζονταν ότι είναι επαρκώς ενημερωμένοι για την ΕΚΤ και το Ευρωσύστημα, πολλοί επισήμαναν την έλλειψη γνώσεων από το ευρύ κοινό και την πολυπλοκότητα των θεμάτων νομισματικής πολιτικής, τη χρήση οικονομικής ορολογίας και την έλλειψη προσβάσιμης επικοινωνίας.
• Πολλοί πρότειναν τη χρήση απλής γλώσσας και συγκεκριμένων παραδειγμάτων ως τρόπο βελτίωσης της επικοινωνίας της ΕΚΤ. Πολλοί επίσης συνέστησαν τη διεξαγωγή περισσότερων αμφίδρομων δραστηριοτήτων που θα επιτρέπουν τη διατύπωση απόψεων και τη συμμετοχή του ευρύτερου κοινού, π.χ. μέσω εθνικών εκδηλώσεων.
• Πολλοί συμμετέχοντες δήλωσαν ότι θα επιθυμούσαν να δίδονται πιο διαφανείς εξηγήσεις σχετικά με τις αποφάσεις της ΕΚΤ, μαζί με το σκεπτικό στο οποίο βασίζονται και την επίδραση των πολιτικών της, συμπεριλαμβανομένων του οφέλους, των κινδύνων και των αρνητικών επιπτώσεων.
• Η έλλειψη χρηματοοικονομικών γνώσεων που χαρακτηρίζει το ευρύ κοινό θεωρήθηκε εμπόδιο για την ορθή κατανόηση των πολιτικών της ΕΚΤ. Πολλοί συμμετέχοντες δήλωσαν ότι επιθυμούν η ΕΚΤ να αναλάβει ενεργό ρόλο προκειμένου να βελτιωθεί αυτή η κατάσταση.

Θέλουμε να ευχαριστήσουμε όλους όσοι διέθεσαν χρόνο για να μοιραστούν τις απόψεις τους μαζί μας.

1 Εισαγωγή

Στις 24 Φεβρουαρίου 2020, η ΕΚΤ εγκαινίασε τη διαδικτυακή πύλη «Η ΕΚΤ σάς ακούει» στο πλαίσιο της επανεξέτασης της στρατηγικής της, προτρέποντας το ευρύ κοινό να εκφράσει τις απόψεις του για μια σειρά θεμάτων. Οι συμμετέχοντες κλήθηκαν να απαντήσουν σε 13 ανοικτές ερωτήσεις^[1] οι οποίες αφορούσαν τέσσερα θέματα: «σταθερότητα των τιμών», «οικονομικά θέματα», «άλλα θέματα» και «επικοινωνία». Η πύλη ήταν διαθέσιμη σε όλες τις γλώσσες της ζώνης του ευρώ.

Η διαδικτυακή πύλη έκλεισε στις 31 Οκτωβρίου 2020. Στη συνέχεια του παρόντος εγγράφου αναλύονται οι περίπου 3.960 μερικές και ολοκληρωμένες απαντήσεις που υποβλήθηκαν.

Ένας συνδυασμός ποιοτικής και ποσοτικής ανάλυσης – συγκεκριμένα εξόρυξη κειμένου (text mining) και επεξεργασία φυσικής γλώσσας (natural language processing) – χρησιμοποιήθηκε για να γίνουν κατανοητές οι απαντήσεις των συμμετεχόντων. Κάθε ερώτηση αναλύθηκε με διαφορετικό τρόπο, ανάλογα με τη φύση των απαντήσεων. Λεπτομερή στοιχεία όσον αφορά τη μεθοδολογία περιλαμβάνονται στο παράρτημα.

Είναι σημαντικό να ληφθεί υπόψη ότι τα δεδομένα που συγκεντρώνονται μέσω δημόσιας διαβούλευσης δεν παρέχουν αντιπροσωπευτική άποψη του πληθυσμού, καθώς οι συμμετέχοντες επιλέγουν οι ίδιοι να λάβουν μέρος στη διαβούλευση. Σύμφωνα με τη σύσταση και τις βέλτιστες πρακτικές της Ευρωπαϊκής Επιτροπής,^[2] δεν εφαρμόζουμε τεχνικές στάθμισης αλλά παρέχουμε ανάλυση ανά κοινωνικοδημογραφικές ομάδες.

2 Γενική παρουσίαση των συμμετεχόντων

Η διαδικτυακή πύλη «Η ΕΚΤ σάς ακούει» έλαβε 3.960^[3] απαντήσεις. Με μια ματιά, η ομάδα με βάση την ηλικία και το φύλο με τον μεγαλύτερο αριθμό απαντήσεων αποτελείται από άνδρες άνω των 55 ετών, που αντιπροσωπεύουν το 33% των συνολικών απαντήσεων. Πράγματι, το ποσοστό αυτό είναι μεγαλύτερο από τον συνολικό αριθμό απαντήσεων των γυναικών, οι οποίες ανέρχονται στο 22% των συνολικών απαντήσεων.^[4]

Συνολικά, ο αριθμός των συμμετοχών αυξάνεται με την ηλικία: το 28% των συμμετεχόντων είναι κάτω των 35 ετών και σχεδόν το 40% είναι άνω των 55. Ωστόσο, όπως φαίνεται στο Σχήμα 1, αυτή η τάση ισχύει μόνο για τους άνδρες. Στην περίπτωση των γυναικών, η ηλικιακή ομάδα κάτω των 35 ετών είναι η πλέον εκπροσωπούμενη ομάδα.

Η επανεξέταση της στρατηγικής της ΕΚΤ τράβηξε την προσοχή των φορέων της κοινωνίας των πολιτών (ΦΚΠ). Ορισμένοι από αυτούς, κυρίως η Greenpeace, κάλεσαν το κοινό να υποβάλει τις απόψεις του στη διαδικτυακή πύλη «Η ΕΚΤ σάς ακούει», παρέχοντας τυποποιημένες απαντήσεις που θα μπορούσαν να αντιγραφούν στην έρευνα. Συνολικά, περίπου το 14% του συνόλου των απαντήσεων ήταν απαντήσεις που πρότεινε η Greenpeace και αντιγράφηκαν στην έρευνα. 1% προερχόταν από άλλους ΦΚΠ. Ως εκ τούτου, οι προσωπικές απαντήσεις ανέρχονταν στο 85% του δείγματος.

Η πρωτοβουλία των ΦΚΠ ενίσχυσε τον αριθμό των απαντήσεων που υπεβλήθησαν από γυναίκες και νέους. Περίπου το 52% των απαντήσεων που αναφέρονταν στις προτάσεις των ΦΚΠ προήλθαν από γυναίκες· αντίθετα, οι απαντήσεις των γυναικών αντιπροσώπευαν μόνο το 18% των προσωπικών απαντήσεων. Ειδικότερα, χάρη στις «απαντήσεις ΦΚΠ» υπερδιπλασιάστηκε ο αριθμός των απαντήσεων από γυναίκες κάτω των 35 ετών. Συνολικά, σχεδόν το 55% των απαντήσεων ΦΚΠ προέρχονται από άτομα κάτω των 35 ετών, ενώ το ποσοστό αυτό μειώνεται στο 24% όσον αφορά τις προσωπικές απαντήσεις. Το ποσοστό των συμμετεχόντων ηλικίας 35-54 είναι περίπου 33%, τόσο όσον αφορά τις προσωπικές απαντήσεις όσο και τις απαντήσεις ΦΚΠ.

Από γεωγραφική άποψη, οι απαντήσεις από την Κεντρική και Βορειοδυτική Ευρώπη αντιπροσωπεύουν το μεγαλύτερο ποσοστό (βλ. Σχήμα 2, Τμήμα α). Οι Κάτω Χώρες είχαν τη μεγαλύτερη συμμετοχή με ποσοστό 27%· αυτό οφείλεται εν μέρει στο ολλανδόφωνο περιοδικό που κάλυψε την έναρξη λειτουργίας της διαδικτυακής πύλης τον Φεβρουάριο του 2020 και σε ένα άρθρο του παρείχε απευθείας σύνδεσμο σε αυτή. Ακολουθούν η Γερμανία (25%), η Γαλλία (10%) και το Βέλγιο (9%). Η Ισπανία και η Ιταλία αντιπροσωπεύουν η καθεμία το 4%. Το ποσοστό απαντήσεων από τις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης είναι οριακό (λιγότερο από 2%). Στην Πορτογαλία, την Ιρλανδία, το Λουξεμβούργο και την Ιταλία, το ποσοστό των απαντήσεων ΦΚΠ κυμαίνεται από το ένα τέταρτο των απαντήσεων έως πάνω από τις μισές.

Όσον αφορά τις διαφορές των κοινωνικοδημογραφικών χαρακτηριστικών μεταξύ των χωρών, αξίζει να σημειωθεί ότι το 67% των συμμετεχόντων από τις Κάτω Χώρες είναι άτομα άνω των 55 ετών (59% άνδρες, 8% γυναίκες). Το ποσοστό των ατόμων μεγαλύτερης ηλικίας είναι επίσης σημαντικό στο Βέλγιο (43%) και στο Λουξεμβούργο (37%). Οι χώρες με το μεγαλύτερο ποσοστό συμμετοχών γυναικών είναι εκείνες με το υψηλότερο ποσοστό απαντήσεων ΦΚΠ: Ιρλανδία, Πορτογαλία, Ιταλία και Λουξεμβούργο (βλ. Σχήμα 2, Τμήμα β).

Όσον αφορά την κατανομή ανά τομέα, οι ιδιώτες εκπροσωπούνται περισσότερο (54%) και ακολουθούν οι ιδιωτικές εταιρείες (11%), μέλη της πανεπιστημιακής και της εκπαιδευτικής κοινότητας (11%) και συμμετέχοντες από τον χρηματοοικονομικό κλάδο (9%) (βλ. Σχήμα 3).

Σημειώσεις σχετικά με την ανάλυση

Οι συμμετέχοντες μπορούσαν να απαντήσουν σε όλες ή σε μερικές μόνο ερωτήσεις. Όσο προχωρούσε το ερωτηματολόγιο, υπήρχαν όλο και περισσότερες κενές απαντήσεις. Με άλλα λόγια, το μέγεθος του δείγματος ποικίλλει ανάλογα με τις ερωτήσεις για τις οποίες δίνονται απαντήσεις. Για τον λόγο αυτό, τα ποσοστά που αναφέρονται στην ανάλυση κάθε ερώτησης αφορούν πάντα το ποσοστό του συνόλου των συμμετεχόντων που απάντησαν στη συγκεκριμένη ερώτηση. Λεπτομέρειες σχετικά με τις τάσεις των απαντήσεων περιλαμβάνονται στο παράρτημα.

Οι απαντήσεις των συμμετεχόντων σε συγκεκριμένες ερωτήσεις δεν ήταν πάντοτε συναφείς ή δεν κάλυπταν πλήρως το βασικό θέμα της ερώτησης. Ανάλογα με την περίπτωση, αναφέρεται το εκτιμώμενο ποσοστό αυτών των «εκτός θέματος» απαντήσεων μαζί με τις πιο συχνές παρατηρήσεις που διατυπώνονται σε αυτή την κατηγορία.

Πραγματοποιείται κοινωνικοδημογραφική ανάλυση προκειμένου να επισημανθούν οι απόψεις που τείνουν να είναι πιο διαδεδομένες ή οι ανησυχίες που είναι πιο πιεστικές για διαφορετικές κατηγορίες συμμετεχόντων. Αυτό το στάδιο της ανάλυσης επικεντρώνεται αποκλειστικά στις προσωπικές απαντήσεις προκειμένου να τονιστούν καλύτερα οι πιθανές ανομοιογένειες μεταξύ των ομάδων. Τα στοιχεία που λαμβάνονται υπόψη όσον αφορά τους συμμετέχοντες είναι το φύλο, η ηλικιακή κατηγορία (κάτω των 35, από 35 έως 54 και άνω των 55 ετών), η ομάδα χωρών (βόρεια, νότια και ανατολικά κράτη μέλη της ΕΕ και χώρες εκτός της ΕΕ) και ο τομέας (πανεπιστημιακή και εκπαιδευτική κοινότητα, δημόσιος τομέας και κοινωνία των πολιτών, χρηματοοικονομικός τομέας, ιδιωτικός τομέας κ.λπ.).

3 Σταθερότητα των τιμών

Τι σημαίνει για εσάς η σταθερότητα των τιμών;

Η διατήρηση της σταθερότητας των τιμών είναι ο κύριος τρόπος με τον οποίο οι κεντρικές τράπεζες μπορούν να συνεισφέρουν στη βελτίωση της ευημερίας των ανθρώπων. Ως σταθερότητα των τιμών νοείται μια κατάσταση στην οποία ο πληθωρισμός (ο μέσος ρυθμός αύξησης των τιμών καταναλωτή από έτος σε έτος) είναι χαμηλός και σταθερός. Επί του παρόντος ο στόχος μας είναι, μεσοπρόθεσμα, ο πληθωρισμός να παραμένει κάτω, αλλά πλησίον του 2%.

3.1 Επιπτώσεις των μεταβολών του γενικού επιπέδου τιμών

Στην ερώτηση τι νομίζουν για τις μεταβολές του γενικού επιπέδου των τιμών, παρόλο που το ερώτημα δεν έκανε σαφώς λόγο για αύξηση ή μείωση, η συντριπτική πλειονότητα των συμμετεχόντων ανέφεραν ότι έχει σημειωθεί άνοδος των τιμών. Αυτό υποδηλώνει ότι η άνοδος των τιμών έχει μεγαλύτερη σημασία γι’ αυτούς. Οι συμμετέχοντες επισήμαναν τις αρνητικές επιπτώσεις της αύξησης των τιμών σε διάφορες πτυχές της οικονομικής και χρηματοοικονομικής τους κατάστασης, είτε σε θεωρητικό επίπεδο είτε όσον αφορά τη σημερινή τους κατάσταση.

Πάνω από το 45% των συμμετεχόντων ανέφεραν μείωση της αγοραστικής δύναμης (βλ. Σχήμα 4). Πολλοί τόνισαν ιδιαίτερα ότι αυτό που ήταν επιζήμιο δεν ήταν απαραίτητα μια αύξηση του επιπέδου των τιμών, αλλά το ότι οι μισθοί και οι συντάξεις δεν προσαρμόστηκαν αναλόγως. Οι περισσότεροι που ανέφεραν αυτό το θέμα ήταν γυναίκες και άτομα κάτω των 55 ετών.

Λίγο πάνω από το 15% των συμμετεχόντων επικεντρώθηκε στη μείωση των αποταμιεύσεων και συχνά ανέφερε τις επιβλαβείς επιπτώσεις των χαμηλών επιτοκίων. Οι άνδρες, οι συμμετέχοντες από τα βόρεια κράτη μέλη της ΕΕ και μέλη του χρηματοοικονομικού κλάδου φάνηκε να ανησυχούν ιδιαίτερα για αυτό το θέμα. «Οι πελάτες μας είναι όλο και λιγότερο πρόθυμοι να αποταμιεύσουν για τη σύνταξη», γράφει ένας συμμετέχων που εργάζεται στον ασφαλιστικό τομέα. «Αυτό, σε συνδυασμό με τα χαμηλά επιτόκια, είναι μια διπλή επίθεση κατά του επιχειρηματικού μας μοντέλου».

Ένα άλλο μη αμελητέο ποσοστό των συμμετεχόντων, ιδίως μεταξύ των συμμετεχόντων κάτω των 55 ετών, τόνισε τις αυξανόμενες τιμές της στέγασης. «Οι τιμές γενικά είναι καλές. [...] Ωστόσο, το ενοίκιο (που είναι το μεγαλύτερο μου έξοδο) έχει αυξηθεί πάρα πολύ», γράφει ένας συμμετέχων από την Αυστρία. Λιγότερο από το 10% των συμμετεχόντων ανέφερε συγκεκριμένα την υποτίμηση των συντάξεων.

Ένας στους δέκα συμμετέχοντες ένιωσε ότι επηρεάστηκε ελάχιστα ή καθόλου από τις μεταβολές των τιμών, κυρίως επειδή ο μισθός του αναπροσαρμόζεται ετησίως ή επειδή το επίπεδο κατανάλωσης του είναι χαμηλό. Σε αυτή την ομάδα, ορισμένοι συμμετέχοντες αναγνώρισαν ότι, ενώ οι μεταβολές των τιμών δεν αποτελούσαν θέμα για αυτούς, για άλλους μπορεί να είναι πολύ διαφορετική η κατάσταση. Επιπλέον, οι συμμετέχοντες από τον ιδιωτικό τομέα αναγνώρισαν ότι θα μπορούσαν να μετακυλίσουν μέτριες αυξήσεις τιμών στους πελάτες τους.

Τέλος, σύμφωνα με τις τυποποιημένες απαντήσεις της Greenpeace, ενώ μια μεταβολή των τιμών των ειδών πρώτης ανάγκης και της στέγασης θα μπορούσε να έχει σημαντικό κοινωνικό αντίκτυπο, η αύξηση του κόστους των ρυπογόνων δραστηριοτήτων και αγαθών μπορεί να προωθήσει έναν υγιέστερο, πιο οικολογικό τρόπο ζωής και να χρησιμοποιηθεί για την καταπολέμηση της κλιματικής αλλαγής.

Εν κατακλείδι, αξίζει να σημειωθεί ότι ορισμένοι συμμετέχοντες ρώτησαν γιατί η ΕΚΤ επιθυμεί να προωθήσει τη σταθερότητα των τιμών με στόχο το 2% αντί για 0%: «2% ετησίως για 20 χρόνια σημαίνει αύξηση των τιμών άνω του 40%, με δεδομένο ότι το εισόδημα παραμένει σταθερό», σημειώνει ένας συμμετέχων.

3.2 Ανησυχίες σχετικά με τον υπερβολικό πληθωρισμό και τον αποπληθωρισμό

Στην προηγούμενη ενότητα είδαμε ότι, στην ερώτηση σχετικά με τις μεταβολές των τιμών, οι συμμετέχοντες επικεντρώθηκαν κυρίως στον πληθωρισμό. Ωστόσο, στην ερώτηση αν ανησυχούσαν για τον υπερβολικά υψηλό πληθωρισμό ή τον αποπληθωρισμό, ένα σημαντικό ποσοστό των συμμετεχόντων δήλωσαν ότι ανησυχούν και για τα δύο (βλ. Σχήμα 5). «Η σταθερότητα είναι σημαντική», γράφει ένας συμμετέχων από τη Γερμανία. Είτε οι αποταμιεύσεις μου θα είναι πιο χαμηλές είτε το εισόδημά μου [σε περίπτωση υπερβολικού πληθωρισμού/αποπληθωρισμού].» Οι περισσότεροι που ανέφεραν και τους δύο κινδύνους ταυτόχρονα ήταν γυναίκες και συμμετέχοντες από τα νότια κράτη μέλη της ΕΕ, ενώ οι υπόλοιποι έτειναν να ανησυχούν για τον κάθε κίνδυνο ξεχωριστά.

Ο πληθωρισμός και μόνο αναφέρθηκε από το ένα τέταρτο των συμμετεχόντων. «Σ[την] περίπτωση του αποπληθωρισμού μπορώ ακόμα να αγοράσω τρόφιμα και ρούχα (μέχρι ενός σημείου)», εξηγεί ένας συμμετέχων, και «Σ[την] περίπτωση του πληθωρισμού, η αξία του χρήματος μειώνεται». Ο υπερπληθωρισμός αποτελεί πηγή ανησυχίας ιδίως καθώς οι τιμές αυξάνονται στην ουσία άνω του επιπέδου του πληθωρισμού. Πράγματι, πολλοί συμμετέχοντες πίστευαν ότι ο πληθωρισμός υποεκτιμάται συστηματικά ή κατά τ’ άλλα δεν μετριέται καλά, ιδίως λόγω του τρόπου με τον οποίο λογίζεται το κόστος στέγασης.

Οι περισσότεροι συμμετέχοντες επικεντρώθηκαν στη διαφορά μεταξύ των αποδοχών και της αγοραστικής δύναμης, δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στη σημασία της τιμαριθμικής αναπροσαρμογής των μισθών και των συντάξεων. Άλλοι τόνισαν ότι ο υψηλός πληθωρισμός αποδυναμώνει τις καταθέσεις ταμιευτηρίου, οι οποίες αποτελούν την ασφαλέστερη μορφή αποταμίευσης για πολλούς. Μαζί με τα χαμηλά ή αρνητικά επιτόκια, θεώρησαν ότι πρόκειται για έναν καταστροφικό συνδυασμό για το μέλλον τους. «Λαμβάνοντας υπόψη ότι οι αποταμιεύσεις μου προορίζονται για να καλύψουν τη σύνταξή μου, θα φοβόμουν μήπως μειωθεί η αξία τους», σημείωσε ένας συμμετέχων. Οι φούσκες και η αυξανόμενη αδυναμία πρόσβασης στην αγορά κατοικιών αναφέρθηκαν επίσης συχνά, ιδίως από τους συμμετέχοντες νεότερης ηλικίας.^[5]

Γενικότερα, οι συμμετέχοντες ανησυχούσαν για τον πληθωρισμό των τιμών των περιουσιακών στοιχείων χωρίς να υπάρχει ανάπτυξη της πραγματικής οικονομίας (φαινόμενο το οποίο συχνά θεωρείται ότι είναι αποτέλεσμα της νομισματικής πολιτικής της ΕΚΤ). Οι περισσότεροι που αναγνώρισαν ότι τα μεγάλα δημόσια χρέη μπορούν να μειωθούν μέσω τεχνητής αύξησης του πληθωρισμού ήταν οι συμμετέχοντες που εργάζονται στις χρηματοπιστωτικές αγορές.

Λιγότερο από το 10% των συμμετεχόντων ανησυχούσαν για τον αποπληθωρισμό και τις «καταστροφικές του συνέπειες στην οικονομία»: έλλειψη οικονομικής ανάπτυξης, μείωση της αξίας των αποταμιεύσεων και καμία βιώσιμη επενδυτική εναλλακτική επιλογή, περικοπές μισθών και υψηλότερη ανεργία. Ορισμένοι συμμετέχοντες εξέφρασαν την ανησυχία ότι η αγοραστική δύναμη θα μειωθεί καθώς σχηματίζονται φούσκες στις τιμές των ακινήτων. Σε γενικές γραμμές, υπήρχε φόβος για μια αποπληθωριστική δίνη και στασιμότητα στην Ευρώπη που θα παρέλυε την οικονομία, ενώ πολλοί έκαναν αναφορά στην Ιαπωνία. Ορισμένοι συμμετέχοντες εξέφρασαν την ανησυχία ότι η νομισματική πολιτική δεν θα διέθετε τα μέσα για να αντιμετωπίσει τον αποπληθωρισμό.

Περίπου το 10-15% των συμμετεχόντων δεν διατύπωσε ανησυχίες (τουλάχιστον προς το παρόν). Το υπόλοιπο δείγμα δεν γνώριζε («Δεν έχω πολλές γνώσεις οικονομικών για να μπορώ να απαντήσω σε αυτό», «Πρέπει να ομολογήσω ότι δεν γνωρίζω τη διαφορά, ακόμη κι αν θεωρώ τον εαυτό μου μορφωμένο επαγγελματία») ή ανησυχούσε για άλλα θέματα. Ορισμένοι συμμετέχοντες, για παράδειγμα, έκαναν λόγο για χαμηλά επιτόκια, ποσοστά ανεργίας και κλιματική αλλαγή. Η ομάδα αυτή περιελάμβανε απαντήσεις της Greenpeace, οι οποίες ανέφεραν ότι, αν και ο υπερβολικός πληθωρισμός και ο αποπληθωρισμός αποτελούν δυνητικά πρόβλημα, δεν είναι σχεδόν το ίδιο σημαντικοί με την προστασία του περιβάλλοντος.

3.3 Επιπτώσεις των μεταβολών των τιμών στα αγαθά και τις υπηρεσίες

Απαντώντας σε αυτή την ερώτηση, οι περισσότεροι συμμετέχοντες ανέφεραν την αύξηση του κόστους στέγασης: τιμές αγοράς, κόστος διαμονής και ενοίκιο.^[6] Όπως φαίνεται στο Σχήμα 6, το ποσοστό αυτό περιλαμβάνει τις απαντήσεις ΦΚΠ. «Παρατήρησα ότι τα γενικά έξοδα, π.χ. για τη στέγαση, αυξάνονται σε σημείο που πλέον είναι πραγματικά δυσβάσταχτα για τους ιδιώτες», γράφει ένας συμμετέχων από τη Γερμανία. Πράγματι, οι συμμετέχοντες που ανέφεραν το κόστος στέγασης ήταν πολύ περισσότεροι από τα βόρεια κράτη μέλη της ΕΕ παρά από τα νότια.

Μια άλλη κατηγορία συμμετεχόντων που φαίνεται να γνωρίζει πολύ καλά τις εξελίξεις στην αγορά κατοικιών – ίσως επειδή είναι ιδιαίτερα εκτεθειμένη σε αυτήν – είναι οι κάτω των 55 ετών. «Οι τιμές των ενοικίων αυξάνονται σταθερά στην περιοχή μου και αυτό επιβαρύνει πολύ τα οικονομικά της οικογένειάς μου», αναφέρει ένας νεαρός Ιταλός.

Οι λίγες φορές που έγινε αναφορά στην ΕΚΤ ήταν σε σχέση με τη στέγαση και τα ακίνητα. Οι συμμετέχοντες, κυρίως από τα βόρεια κράτη μέλη της ΕΕ, επιρρίπτουν ευθύνες στις πολιτικές της ΕΚΤ για το γεγονός ότι η στέγαση καθίσταται απρόσιτη λόγω των υψηλών τιμών. Κατά τα λεγόμενα ενός συμμετέχοντος, «Η συνεχιζόμενη πολιτική χαμηλών επιτοκίων της ΕΚΤ έχει οδηγήσει σε πληθωρισμό των τιμών των περιουσιακών στοιχείων. [...] Οι επενδυτές αναζητούν επειγόντως εναλλακτικές λύσεις αντί των κρατικών ομολόγων και, ως εκ τούτου, επενδύουν περισσότερο σε ακίνητα. Αυτό με τη σειρά του σημαίνει ότι οι τιμές αγοράς στις μητροπολιτικές περιοχές έχουν καταστεί απρόσιτες».

Στο 51% περίπου των απαντήσεων γινόταν επίσης αναφορά στα είδη διατροφής και τα καθημερινά έξοδα, ενώ οι γυναίκες και οι συμμετέχοντες από τα νότια κράτη μέλη της ΕΕ φαίνεται ότι είναι πολύ ευαίσθητοι στις μεταβολές των τιμών σε αυτή την κατηγορία.

Η τρίτη πιο σημαντική κατηγορία, που αναφέρεται στο ένα πέμπτο των απαντήσεων, ήταν οι υπηρεσίες κοινής ωφέλειας· τα πιο συχνά αναφερόμενα στοιχεία ήταν η ενέργεια, το αέριο, η θέρμανση και το ηλεκτρικό ρεύμα. Οι τιμές των υπηρεσιών κοινής ωφέλειας αναφέρθηκαν πολύ περισσότερο από τους συμμετέχοντες άνω των 35 ετών, πιθανώς επειδή τους επηρεάζουν πιο άμεσα από ό,τι τους συμμετέχοντες νεότερης ηλικίας.

Οι μεταβολές του κόστους μεταφοράς – κυρίως οι τιμές των καυσίμων, αλλά και τα δημόσια μέσα μεταφοράς και το κόστος αγοράς και κατοχής αυτοκινήτου – αναφέρθηκαν από σχεδόν το 20% των συμμετεχόντων. Το ποσοστό αυτό ήταν σημαντικά υψηλότερο για τους συμμετέχοντες από τα νότια κράτη μέλη της ΕΕ και για τους κάτω των 55 ετών.

Ποσοστό μικρότερο του 10% των συμμετεχόντων έκαναν αναφορά στις υπόλοιπες κατηγορίες. Οι κατηγορίες καλύπτουν τις χρηματοοικονομικές υπηρεσίες, όπως τα τραπεζικά έξοδα^[7] (οι άνδρες αναφέρονται σε αυτά λίγο συχνότερα από ό,τι οι γυναίκες), τα καταναλωτικά αγαθά, τη φορολογία και το κόστος των δημόσιων υπηρεσιών (οι συμμετέχοντες μεγαλύτερης ηλικίας νιώθουν ότι επηρεάζονται ιδιαίτερα), και τέλος τις δαπάνες που σχετίζονται με την υγεία, όπως ασφάλιση υγείας, ιατρικές και οδοντιατρικές δαπάνες (για τις οποίες οι γυναίκες και οι συμμετέχοντες μεγαλύτερης ηλικίας ανησυχούσαν ιδιαίτερα). Μόνο λίγοι συμμετέχοντες ανέφεραν τις δραστηριότητες αναψυχής (όπως ταξίδια, εστιατόρια, κινηματογράφους και αθλητισμό), την εκπαίδευση ή τη φροντίδα των παιδιών. Ακόμη λιγότεροι ανέφεραν το κόστος από την πλευρά της προσφοράς, όπως το κόστος εργασίας και πρώτων υλών.

3.4 Σημασία των τιμών των κατοικιών

Η σημασία του κόστους στέγασης για τον πληθωρισμό επιβεβαιώθηκε από τους περισσότερους συμμετέχοντες όταν ερωτήθηκαν σχετικά (βλ. Σχήμα 7). Όπως φαίνεται και στα αποτελέσματα της προηγούμενης ερώτησης, οι συμμετέχοντες νεότερης ηλικίας και τα άτομα από τα βόρεια κράτη μέλη της ΕΕ έτειναν να επιβεβαιώνουν τη σημασία αυτού του κόστους συχνότερα από ό,τι άλλοι συμμετέχοντες.

«Αυτό το κόστος αντιπροσωπεύει σήμερα το ήμισυ του εισοδήματος πολλών Ευρωπαίων πολιτών», εξήγησε μια Γαλλίδα. Σε παρόμοιο, πιο προσωπικό επίπεδο, ένας νεαρός δήλωσε «Θεωρώ ότι ο μισός μισθός μου δεν μου ανήκει γιατί κάθε μήνα πρέπει να πληρώνω ενοίκιο». Υπήρχαν πολλά σχόλια που τόνιζαν ότι το κόστος στέγασης αντιστοιχούσε σε ένα πολύ σημαντικό μέρος του προϋπολογισμού ενός νοικοκυριού. Ορισμένοι συμμετέχοντες επισήμαναν ότι το κόστος αυτό αυξανόταν δυσανάλογα, σε σημείο που η στέγαση δεν ήταν πλέον οικονομικά προσιτή, ιδίως όταν λαμβάνονταν υπόψη και οι έμμεσες δαπάνες – κυρίως το κόστος της ενέργειας και οι τοπικοί φόροι.

Παρόμοιες ανησυχίες εκφράστηκαν και στις τυποποιημένες απαντήσεις της Greenpeace. Οι απαντήσεις αυτές επισήμαναν επίσης ότι η στέγαση είναι απαραίτητη για την κοινωνική ένταξη και πρότειναν τη δημιουργία από την ΕΚΤ πράξεων αναχρηματοδότησης προνομιακού επιτοκίου (παρόμοιων με τις ΣΠΠΜΑ) οι οποίες θα απευθύνονται στις τράπεζες και θα έχουν ως σκοπό τη χρηματοδότηση της ενεργειακής απόδοσης ή αποκεντρωμένων συστημάτων ανανεώσιμων πηγών ενέργειας με άτοκα δάνεια για τα νοικοκυριά.

Ακόμη και μεταξύ της μειονότητας των συμμετεχόντων που δεν ένιωθαν ότι το κόστος στέγασης τούς επιβάρυνε (στις περισσότερες περιπτώσεις ιδιοκτήτες κατοικιών), πολλοί αναγνώρισαν ότι οι υψηλές τιμές των κατοικιών αποτελούν σημαντικό ζήτημα για τις νεότερες γενιές και τις λιγότερο ευημερούσες κοινωνικές ομάδες: «Για μένα προσωπικά [το κόστος στέγασης] δεν είναι σημαντικό, αλλά για την κοινωνία, αυτή η αύξηση αποτελεί λόγο ανησυχίας.»

Με δυο λόγια, οι συμμετέχοντες ήταν της γνώμης ότι το κόστος στέγασης δεν μπορεί να μην λαμβάνεται υπόψη. Πράγματι, ένα μη αμελητέο ποσοστό των συμμετεχόντων εκμεταλλεύτηκε την ευκαιρία για να ζητήσει να συμπεριληφθεί το κόστος στέγασης στον ΕνΔΤΚ: «Η ΕΚΤ και οι εθνικές κεντρικές τράπεζες δίνουν πολύ λίγη προσοχή σε αυτόν τον παράγοντα και πολύ μικρό βάρος [σε αυτόν] κατά τον υπολογισμό του ΕνΔΤΚ» και «[Το αυξανόμενο κόστος] πρέπει να ληφθεί υπόψη [...] καθώς η στέγαση αποτελεί ουσιαστικό μέρος της ζωής των ανθρώπων». Ορισμένοι συμμετέχοντες υποστήριξαν ότι η αδυναμία να υπολογιστεί επαρκώς το εν λόγω κόστος συνεπάγεται την αδυναμία της ΕΚΤ να εκπληρώσει την αποστολή της σχετικά με τη διατήρηση της σταθερότητας των τιμών.

Επικρίθηκε επίσης η σχέση μεταξύ της αύξησης των τιμών των κατοικιών και των πολιτικών των κεντρικών τραπεζών, ιδίως των χαμηλών επιτοκίων: «Οι ίδιες οι κεντρικές τράπεζες, μέσω των προγραμμάτων χαλάρωσης που εφαρμόζουν, αποτελούν σημαντικό παράγοντα του κόστους στέγασης, είτε πρόκειται για αγορά ακινήτων είτε για ενοίκια».

4 Οικονομικές προσδοκίες και ανησυχίες

4.1 Οικονομικές ανησυχίες

Όσον αφορά τα κύρια οικονομικά ζητήματα που αφορούσαν τους συμμετέχοντες, οι απαντήσεις έθιξαν έναν μεγάλο αριθμό θεμάτων, από την ανισότητα μέχρι τις χρηματοπιστωτικές κρίσεις.

Η πιο κοινή απάντηση αφορούσε τη μείωση των αποταμιεύσεων και των συντάξεων ως αποτέλεσμα των χαμηλών επιτοκίων, η οποία αναφέρθηκε από το ένα τρίτο περίπου των συμμετεχόντων (βλ. Σχήμα 8). Οι συμμετέχοντες άνω των 55 ετών από τα βόρεια κράτη μέλη της ΕΕ και μέλη του χρηματοπιστωτικού κλάδου φαίνεται ότι έχουν πολύ σοβαρές ανησυχίες. Για παράδειγμα, ένας συνταξιούχος γράφει: «Έχω πληρώσει όλους τους φόρους εισοδήματος και έχω αποταμιεύσει κάποια χρήματα [...]. Τώρα, οι αποταμιεύσεις μου εξατμίζονται γρήγορα γιατί πρέπει να πληρώσω φόρο περιουσίας ενώ η τράπεζα χρεώνει αρνητικό επιτόκιο».

Οι προοπτικές της οικονομίας ήταν η επόμενη πιο συχνά αναφερόμενη ανησυχία. Η υποτονική ανάπτυξη, η τρέχουσα οικονομική κρίση που έχει προκαλέσει ο COVID-19 και η πιθανότητα περαιτέρω κρίσεων στο όχι πολύ μακρινό μέλλον αντιπροσώπευαν το ένα τέταρτο των απαντήσεων. «Μόλις ξεπεράσαμε την τελευταία κρίση στην Ευρώπη και τώρα πάλι από την αρχή, έχουμε [μπροστά μας] χρόνια σκληρής ανάκαμψης», έγραψε ένας συμμετέχων. Οι συμμετέχοντες νεότερης ηλικίας και τα άτομα από τα βόρεια κράτη μέλη της ΕΕ φαίνεται να ανησυχούν περισσότερο από τους υπόλοιπους, όπως και οι συμμετέχοντες από τον ιδιωτικό τομέα σε αντίθεση με τους ιδιώτες.

Η ανεργία και η εργασιακή ανασφάλεια αναφέρθηκαν ως σημαντικές πηγές ανησυχίας από το ένα τέταρτο των συμμετεχόντων, ιδίως από τις γυναίκες, τους νέους και τους συμμετέχοντες από τις νότιες χώρες της ΕΕ.

Περίπου το 20% των συμμετεχόντων, ιδίως οι νέοι, εξέφρασαν τις ανησυχίες τους σχετικά με τη μείωση του βιοτικού τους επιπέδου ή, κατά τα λεγόμενα ενός συμμετέχοντος από την Πορτογαλία, «Η αναζήτηση της σωστής ισορροπίας μεταξύ του να ζεις και του να αποταμιεύεις μπορεί να αποδειχθεί δύσκολο όταν ο μισθός σου καλύπτει μόνο τα έξοδά σου και αφήνει μόνο ένα μικρό περιθώριο για τα μη απαραίτητα». Όπως και στις προηγούμενες ενότητες, πολλοί συμμετέχοντες επισήμαναν ως πολύ σημαντικό ζήτημα το γεγονός ότι δεν πραγματοποιείται τιμαριθμική αναπροσαρμογή των μισθών και των συντάξεων.

Η αλλαγή του κλίματος αναφέρθηκε από το ένα τέταρτο περίπου των συμμετεχόντων, ιδίως από τις γυναίκες. «Όπως έδειξε η κρίση COVID-19, οι οικονομικές μας δραστηριότητες δεν είναι έτοιμες να ανταπεξέλθουν στις παγκόσμιες διαταραχές που θα γίνουν όλο και συχνότερες τα επόμενα χρόνια ως συνέπεια της κλιματικής κρίσης», ανέφεραν οι απαντήσεις της Greenpeace, οι οποίες αντιπροσώπευαν το μεγαλύτερο ποσοστό αυτής της κατηγορίας. Οι συμμετέχοντες φοβόντουσαν την μακροπρόθεσμη επίδραση της κλιματικής αλλαγής και παραπονέθηκαν για τη σιωπηλή αντίδραση των κυβερνήσεων και των θεσμικών οργάνων της ΕΕ. Οι διαταραχές που απορρέουν από την κλιματική αλλαγή συνδέονται επίσης με τη δυνητικά ολοένα και μεγαλύτερη δυσκολία της ΕΚΤ να διατηρήσει τη σταθερότητα των τιμών.

Περίπου το 10% των συμμετεχόντων εξέφρασε ανησυχίες για θέματα δημοσιονομικής πολιτικής (π.χ. φορολογία, δημόσιο χρέος και λιτότητα), ενώ ένα ελαφρώς μικρότερο ποσοστό ανησυχούσε για την κατάσταση σε επίπεδο ΕΕ (ιδίως την αντίθεση μεταξύ των βόρειων και νότιων κρατών μελών της ΕΕ) και για κοινωνικά θέματα (π.χ. φτώχεια και ανισότητα).

4.2 Μεταβολές των οικονομικών συνθηκών

Σύμφωνα με το 60% σχεδόν των συμμετεχόντων, οι μεταβαλλόμενες οικονομικές συνθήκες είχαν αρνητική επίδραση στην κατάστασή τους την τελευταία δεκαετία (βλ. Σχήμα 9).

Οι συνθήκες απασχόλησης ήταν συχνά η διακρίνουσα παράμετρος. Ένας συμμετέχων από την Ισπανία συνοψίζει την κατάσταση ως εξής: «Έσοδα σε μη τακτική βάση και γενική αστάθεια. Παρατεταμένες περίοδοι χωρίς δουλειά. Δυσκολία εύρεσης εργασίας ή σταθερών συμβάσεων». Η αυξανόμενη ανεργία και η εργασιακή ανασφάλεια ήταν πηγή έντονης ανησυχίας όχι μόνο για τις νεότερες γενιές («Για μένα που είμαι μεγαλύτερης ηλικίας, η εύρεση εργασίας είναι σχεδόν αδύνατη») και εμποδίζουν τη δυνατότητα «αγοράς κατοικίας ή δημιουργίας οικογένειας». Ορισμένοι συμμετέχοντες ανέφεραν ότι η σημερινή πανδημία κατέστησε ακόμη πιο δύσκολη την αναζήτηση εργασίας, ενώ άλλοι εξακολουθούσαν να αισθάνονται τις συνέπειες της προηγούμενης χρηματοπιστωτικής κρίσης.

Άλλοι συμμετέχοντες, παρά το γεγονός ότι είχαν εργασία, υποστήριξαν ότι «οι μισθοί παρουσιάζουν υστέρηση σε σχέση με την εξέλιξη των τιμών» ή, στο ίδιο πνεύμα, «το πραγματικό εισόδημα παραμένει στάσιμο ή μειώνεται». «Έγινα φτωχότερος», έγραψαν πολλοί συμμετέχοντες. Παρόμοιες ανησυχίες εκφράστηκαν και από συνταξιούχους: «Συνταξιοδοτήθηκα πριν από 10 χρόνια και από τότε έχω χάσει το 30% της αγοραστικής μου δύναμης». Τα χαμηλά επιτόκια που πλήττουν τις αποταμιεύσεις και η δυσκολία εύρεσης κατοικίας ήταν άλλα θέματα που επαναλαμβάνονταν συνεχώς.

Περίπου το ένα τρίτο των συμμετεχόντων έγραψε ότι οι μεταβαλλόμενες συνθήκες δεν τους είχαν επηρεάσει ή ότι ήταν σε καλύτερη θέση. Πολλές από αυτές τις απαντήσεις περιστρέφονταν γύρω από την ερώτηση για την απασχόληση, στην οποία κάποιοι συμμετέχοντες δήλωσαν ότι είναι συνταξιούχοι και δεν χρειάζεται πλέον να αναζητήσουν θέση εργασίας, άρα ένιωθαν «ασφάλεια». Άλλοι τόνισαν το γεγονός ότι εργάζονταν σε τομείς που δεν επηρεάστηκαν από τις τελευταίες κρίσεις και από τον αυξανόμενο ανταγωνισμό.

Οι περισσότεροι που δήλωσαν ότι η κατάστασή τους είχε επιδεινωθεί ήταν οι συμμετέχοντες από τα νότια κράτη μέλη της ΕΕ και όσοι εργάζονται στον ιδιωτικό τομέα. Αντίθετα, οι νέοι έτειναν να δίνουν μια πιο θετική ή ουδέτερη αξιολόγηση της τελευταίας δεκαετίας· ένας από τους λόγους, όπως επεσήμαναν μερικοί απ’ αυτούς, ήταν ότι πολλοί ήταν πολύ νέοι για να εργασθούν.

4.3 Αντίκτυπος των χαμηλών επιτοκίων

Όταν ρωτήθηκαν πώς τα χαμηλά επιτόκια και η νομισματική πολιτική επηρέασαν τους ίδιους και την οικονομία, οι περισσότεροι συμμετέχοντες έτειναν να αναφερθούν στην επίδραση των χαμηλών επιτοκίων αλλά να μην αναφέρουν γενικότερα τη νομισματική πολιτική.

Τουλάχιστον οι μισές από τις απαντήσεις που συγκεντρώθηκαν επέκριναν την πολιτική χαμηλών επιτοκίων της ΕΚΤ (βλ. Διάγραμμα 10). Ένας λόγος που αναφέρθηκε συχνά ήταν η χαμηλή απόδοση των αποταμιεύσεων: «Τι να τις κάνεις τις αποταμιεύσεις όταν η φορολογία είναι υψηλότερη από το επιτόκιο;» ρώτησε ένας συμμετέχων. Όπως ήταν αναμενόμενο δεδομένης της ηλικιακής σύνθεσης του δείγματος, πολλοί συμμετέχοντες αναφέρθηκαν, ειδικότερα, στον αρνητικό αντίκτυπο των χαμηλών επιτοκίων στις συντάξεις, οι οποίες δεν έχουν προσαρμοστεί τα τελευταία χρόνια.

Οι συμμετέχοντες περιέγραψαν πώς οι χαμηλές αποδόσεις τους ανάγκασαν να αναλάβουν μεγαλύτερο κίνδυνο και να επενδύσουν, για παράδειγμα, στο χρηματιστήριο: «[Τα χαμηλά επιτόκια] με αναγκάζουν να επενδύω με πιο επικίνδυνο τρόπο από ό, τι θα ήταν υπεύθυνο σε αυτό το στάδιο της ζωής μου.» Η πρακτική αυτή, όπως εξήγησαν, δημιούργησε στρεβλώσεις στις χρηματοπιστωτικές αγορές και στις αγορές ακινήτων, καθιστώντας το χρηματοπιστωτικό σύστημα λιγότερο υγιές. Ο φόβος ότι δημιουργούνται φούσκες που θα μπορούσαν τελικά να οδηγήσουν σε οικονομική κρίση αναφέρθηκε από πολλούς. Μια άλλη παρενέργεια που αναφέρθηκε ήταν η μεταμόρφωση της οικονομίας σε οικονομία «ζόμπι», η οποία θα μπορούσε τελικά να διώξει τις υγιείς επιχειρήσεις από την αγορά: «Η νομισματική πολιτική δημιούργησε μια φούσκα ακινήτων και κράτησε ζωντανές τις επιχειρήσεις «ζόμπι» και τις τράπεζες.»

Οι συμμετέχοντες τόνισαν επίσης ότι τα χαμηλά επιτόκια τροφοδοτούν την ανισότητα μέσω των τιμών των περιουσιακών στοιχείων, «γεμίζοντας τις τσέπες εκείνων που ήδη διαθέτουν χρηματοοικονομικό πλούτο», ή μέσω της ανόδου των τιμών των κατοικιών. Ορισμένοι συμμετέχοντες εξέφρασαν επίσης μεγάλη ανησυχία για το υπερβολικό γενικό χρέος, δηλώνοντας ότι «υπάρχει σημαντική αύξηση του δανεισμού από ανθρώπους οι οποίοι απλώς δεν μπορούν να το αντέξουν οικονομικά» και «Η αποταμίευση δεν ενθαρρύνεται, κάτι που αντιβαίνει στην αρχή της σύνεσης».

Όσον αφορά τον μικρό αριθμό απαντήσεων που θεωρούν τα χαμηλά επιτόκια θετικά, ο πιο συχνός λόγος αφορούσε τη συμβολή της επεκτατικής νομισματικής πολιτικής στη χρηματοπιστωτική και οικονομική σταθερότητα στη ζώνη του ευρώ και στην αύξηση της απασχόλησης: «[...] Τα χαμηλά επιτόκια ήταν ωφέλιμα για την οικονομία γενικά. Αλλά ακόμα πιο σημαντικό είναι ότι η ποσοτική χαλάρωση έχει σταθεροποιήσει την οικονομία.»

Άλλοι συμμετέχοντες δήλωσαν ότι τα χαμηλά επιτόκια τους επέτρεψαν να αγοράσουν κατοικία υπό ευνοϊκότερους όρους ή να ξεκινήσουν μια επιχείρηση. Ωστόσο, άλλοι επισήμαναν τα διαρθρωτικά στοιχεία που τους εμποδίζουν να επωφεληθούν πλήρως από τις ευνοϊκές συνθήκες δανεισμού, όπως π.χ. η εργασιακή ανασφάλεια: «[...] Θα ήθελα να βάλω υποθήκη για να αγοράσω ένα σπίτι, αλλά δεν έχω καμία εγγύηση για δουλειά, έτσι δεν μπορώ», «Οι νομισματικές πολιτικές της ΕΕ επιτρέπουν σε νέους σαν εμένα να είναι πολύ προνοητικοί στην επιχειρηματικότητα, ωστόσο οι πολιτικές σε τοπικό επίπεδο το εμποδίζουν αυτό με εξαιρετικά υψηλούς φόρους και έλλειψη υποστηρικτικών πολιτικών» και «Ακόμη και ο χαμηλός πληθωρισμός δεν αντισταθμίζει την έλλειψη πρόσβασης σε πιστώσεις για δάνεια και υποθήκες».

Τέλος, ορισμένοι συμμετέχοντες ανέφεραν τόσο τα πλεονεκτήματα όσο και τα μειονεκτήματα των χαμηλών επιτοκίων: «Μπορούμε να αγοράσουμε ένα σπίτι, το οποίο δεν ήταν εφικτό πριν (άρα θετικό), αλλά την ίδια στιγμή δεν λαμβάνουμε τόκους από τις αποταμιεύσεις» και «Όσο είμαι δανειολήπτης, υποθέτω ότι είναι μια χαρά [...]. Αλλά είναι μια καταστροφή για τις χρηματοδοτούμενες συντάξεις [...].»

Οι ΦΚΠ επίσης έδωσαν διφορούμενες απαντήσεις όσον αφορά τη νομισματική πολιτική της ΕΚΤ. Η Greenpeace μέσω τυπικών απαντήσεων επισήμανε ότι τα χαμηλά επιτόκια σημαίνουν φθηνό χρήμα για όλες τις επιχειρήσεις, τόσο για εκείνες που συνέβαλαν στην οικολογική μετάβαση όσο και για εκείνες που την παρεμπόδισαν, και ζήτησε την υιοθέτηση πράσινης ποσοτικής χαλάρωσης και τη συμπερίληψη κριτηρίων για το κλίμα στις πράξεις αναχρηματοδότησης της ΕΚΤ. H Positive Money μέσω των απαντήσεών της τόνισε ότι, ενώ η ποσοτική χαλάρωση βοήθησε την οικονομία της ζώνης του ευρώ να ανακάμψει από την τελευταία χρηματοπιστωτική κρίση, ταυτόχρονα διεύρυνε τις ανισότητες αυξάνοντας την αξία των περιουσιακών στοιχείων που ανήκουν ήδη σε πλούσιους ανθρώπους. Υποστήριξε τη χρήση εργαλείων, όπως η έκτακτη χορήγηση χρημάτων (helicopter money), τα οποία δεν έχουν αυτές τις παρενέργειες.

Όσον αφορά τα κοινωνικοδημογραφικά στοιχεία, οι συμμετέχοντες από τα βόρεια κράτη μέλη της ΕΕ υιοθέτησαν μια πολύ πιο δυσμενή στάση όσον αφορά τα χαμηλά επιτόκια και την επεκτατική νομισματική πολιτική γενικά από ό,τι οι συμμετέχοντες από τον Νότο. Η κριτική φάνηκε να αυξάνεται και με την ηλικία. Τέλος, οι συμμετέχοντες από τον χρηματοπιστωτικό κλάδο φάνηκαν λιγότερο ενθουσιασμένοι με αυτές τις πολιτικές από ό,τι οι ιδιώτες.

5 Θέματα εκτός της σταθερότητας των τιμών

5.1 Άλλες ανησυχίες και προβληματισμοί

Πέρα από τη σταθερότητα των τιμών, υπήρξε πληθώρα θεμάτων τα οποία οι συμμετέχοντες ανέφεραν ότι θα ήθελαν να εξετάζει η ΕΚΤ κατά τη λήψη αποφάσεων σχετικά με τις πολιτικές της. Μερικά από αυτά παρουσιάζονται στο Διάγραμμα 11. Πολλά από αυτά τα θέματα ήταν τα ίδια με τους δευτερεύοντες στόχους που αναφέρονται στην εισαγωγή αυτού του θέματος.

Μεταξύ εκείνων που πίστευαν ότι η ΕΚΤ θα πρέπει να προχωρήσει πέρα από μια στενή προσέγγιση για τον πληθωρισμό, η προστασία του περιβάλλοντος ήταν το πιο συχνά επαναλαμβανόμενο θέμα. Σχεδόν οι μισές απόψεις αναφέρονται σε αυτό: «Η σταθερότητα των τιμών δεν είναι πλέον η κύρια συμβολή των κεντρικών τραπεζών στη βελτίωση της ευημερίας των ανθρώπων. Ο περιορισμός της υπερθέρμανσης του πλανήτη είναι.» Οι περισσότεροι που ζήτησαν από την ΕΚΤ να αναλάβει ενεργό ρόλο στην αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής ήταν γυναίκες και συμμετέχοντες από τα νότια κράτη μέλη της ΕΕ.

Ενώ ορισμένες απαντήσεις ήταν ασαφείς ως προς το πώς ακριβώς η ΕΚΤ θα μπορούσε να συμβάλει στη στροφή προς μια πιο πράσινη οικονομία, άλλες περιελάμβαναν πιο συγκεκριμένες προτάσεις. Οι προτάσεις αυτές κυμαίνονται από τη διευκόλυνση των πράσινων επενδύσεων και τη στήριξη των δημοσιονομικών πολιτικών που απαιτούνται για τη μετάβαση, μέσω της μείωσης των επενδύσεων σε ρυπογόνες δραστηριότητες και του συνυπολογισμού κλιματικών κριτηρίων στις πράξεις αναχρηματοδότησης της ΕΚΤ, μέχρι την ενσωμάτωση των κινδύνων που σχετίζονται με το κλίμα στα μοντέλα και την καθοδήγηση της συμπεριφοράς των τραπεζών για τη χρηματοδότηση εταιρειών φιλικών προς το περιβάλλον. «Η κλιματική αλλαγή είναι συστημικός κίνδυνος,» έγραψε ένας εκπρόσωπος της πανεπιστημιακής κοινότητας. «Εάν η νομισματική πολιτική της ΕΚΤ αγνοήσει τις μακροπρόθεσμες επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής [...], μπορεί να έχει σημαντικές οικονομικές και κοινωνικές συνέπειες, οι οποίες, με τη σειρά τους, θα επηρεάσουν τη σταθερότητα των τιμών».

Εκτός από τα θέματα βιωσιμότητας, ένα σημαντικό ποσοστό των συμμετεχόντων θα ήθελε η ΕΚΤ να προωθήσει την απασχόληση και την οικονομική ανάπτυξη, με ειδικές επενδύσεις για τη βελτίωση της ευρωπαϊκής ανταγωνιστικότητας έναντι άλλων οικονομιών και να στηρίξει την ψηφιοποίηση. Οι περισσότεροι που το υποστήριξαν αυτό ήταν γυναίκες, συμμετέχοντες από τα νότια κράτη μέλη της ΕΕ και συμμετέχοντες ηλικίας κάτω των 55 ετών. Πολλοί συμμετέχοντες έδωσαν έμφαση στον ενάρετο κύκλο της ανάπτυξης και της απασχόλησης. Κάποιοι συμμετέχοντες αντιμετώπισαν με σκεπτικισμό την άποψη ότι η πλήρης απασχόληση είναι εφικτή ή ακόμη και επιθυμητή.

Σχεδόν το 20% των συμμετεχόντων αναφέρθηκε σε θέματα της ΕΕ, ενώ ένα μέρος τους ζητεί μια ισχυρότερη ένωση και κλείσιμο του χάσματος μεταξύ των κρατών μελών του Βορρά και του Νότου. Άλλοι επισήμαναν ότι ορισμένες κυβερνήσεις δεν εφαρμόζουν τις αναγκαίες μεταρρυθμίσεις για να λειτουργήσει η Ευρωπαϊκή Ένωση και ότι το κόστος και τα οφέλη δεν κατανέμονται ισότιμα. Σχόλια όπως «Οι πιο παραγωγικές χώρες επιβραδύνονται» και «Οι βόρειες χώρες πληρώνουν το χρέος των νότιων» συνοψίζουν καλά αυτές τις θέσεις. Πολλοί συμμετέχοντες ζήτησαν από την ΕΚΤ να εφαρμόσει ένα ενιαίο φορολογικό καθεστώς, το οποίο θα βοηθούσε στην πρόληψη του φορολογικού ανταγωνισμού μεταξύ των κρατών μελών της ΕΕ, ή μια πολιτική κατώτατου μισθού σε επίπεδο ΕΕ (παρόλο που η ΕΚΤ δεν είναι αρμόδια επί των θεμάτων αυτών).

Περίπου το 15% των συμμετεχόντων, ιδίως οι άνω των 55 ετών και εκείνοι που προέρχονται από τα βόρεια κράτη μέλη της ΕΕ, ζήτησε από την ΕΚΤ να δίνει μεγαλύτερη προσοχή στις επιπτώσεις των χαμηλών επιτοκίων και να λαμβάνει υπόψη την εξέλιξη των τιμών στην αγορά κατοικιών, διότι «τα χαμηλά επιτόκια σε συνδυασμό με τις υψηλές τιμές άλλων περιουσιακών στοιχείων δυσχεραίνουν ολοένα περισσότερο τη συσσώρευση πλούτου από τους ανθρώπους».

Όσον αφορά τα ζητήματα τα οποία η ΕΚΤ θα πρέπει επίσης να λαμβάνει υπόψη, μια σημαντική μειοψηφία, ιδίως γυναίκες και συμμετέχοντες από τα νότια κράτη μέλη της ΕΕ, αναφέρθηκε στην αυξανόμενη ανισότητα και τη φτώχεια. «Μια κοινωνία που δεν ανυψώνει τα πιο αδύναμα μέλη της είναι σάπια μέχρι το μεδούλι», έγραψε ένας συμμετέχοντας από το Βέλγιο. «Πώς μπορεί κανείς να μιλά για οικονομική ανάπτυξη όταν στη Φλάνδρα 680.000 άνθρωποι εξαρτώνται από την τράπεζα τροφίμων;» Ορισμένοι συμμετέχοντες τόνισαν ότι η φτώχεια και η ανισότητα υπονόμευσαν την κοινωνική και δημοκρατική συνοχή στη ζώνη του ευρώ και ότι αποδυνάμωσαν την αποτελεσματικότητα της νομισματικής πολιτικής της ΕΚΤ. Στο πλαίσιο αυτό, η ΕΚΤ ενθαρρύνθηκε επίσης να προωθήσει τη χρηματοοικονομική ενσωμάτωση, για παράδειγμα, παρέχοντας έναν δωρεάν τραπεζικό λογαριασμό σε όλους τους πολίτες της ζώνης του ευρώ. Άλλοι υποστήριξαν την έκτακτη χορήγηση χρημάτων (helicopter money).

Παράλληλα με την πλειονότητα των συμμετεχόντων οι οποίοι θα ήθελαν η ΕΚΤ να δίνει μεγαλύτερη προσοχή σε θέματα πέρα από τη σταθερότητα των τιμών, περίπου το ένα τέταρτο των συμμετεχόντων είπαν ότι θα προτιμούσαν η ΕΚΤ να διατηρήσει την εντολή της και να μην εμπλακεί σε πολιτικά ζητήματα. Ένας συμμετέχων από τη Γερμανία συνοψίζει ως εξής: «Συνεπής νομισματική πολιτική και όχι οικονομική πολιτική». Οι εν λόγω συμμετέχοντες υποστήριξαν ότι ζητήματα εκτός της σταθερότητας των τιμών θα πρέπει να παραμείνουν στην αρμοδιότητα άλλων αρμόδιων εθνικών ή κοινοτικών θεσμικών οργάνων, καθώς «για αυτά πρέπει να μεριμνούν εκλεγμένοι πολιτικοί». Οι περισσότεροι που εξέφρασαν αυτή την άποψη ήταν άνδρες και συμμετέχοντες από τα βόρεια κράτη μέλη της ΕΕ.

Κάποιοι επισήμαναν ότι «η συμπλήρωση [της εντολής για τη σταθερότητα των τιμών] με άλλους στόχους θα οδηγήσει αναπόφευκτα σε συγκρούσεις συμφερόντων». Αυτή η ανησυχία εκφράστηκε και από συμμετέχοντες που είναι υπέρ μιας ευρύτερης ερμηνείας της εντολής της ΕΚΤ. Η συμμετοχή της ΕΚΤ σε περιβαλλοντικά θέματα επικρίθηκε ιδιαίτερα: «Η κλιματική αλλαγή και η προστασία του περιβάλλοντος είναι αναμφίβολα πολύ σημαντικές, αλλά δεν εμπίπτουν στις αρμοδιότητες μιας κεντρικής τράπεζας!»

5.2 Ο αντίκτυπος της κλιματικής αλλαγής

Περίπου το 80-85% των συμμετεχόντων αναγνώρισε ότι η κλιματική αλλαγή θα έχει κάποιου είδους αντίκτυπο και περιέγραψε τους τρόπους με τους οποίους θα διαμορφώσει το μέλλον (βλ. Διάγραμμα 12).

Περίπου το ένα τέταρτο των συμμετεχόντων έγραψε ότι το οικονομικό και χρηματοπιστωτικό σύστημα θα επηρεαστεί από την κλιματική αλλαγή: «η οικονομία θα πρέπει να προσαρμοστεί και δεν θα έχει άλλη επιλογή», και «[η κλιματική αλλαγή] θα αλλάξει τους κινδύνους που αντιμετωπίζει η χρηματοδότηση – συμπεριλαμβανομένου του πιστωτικού κινδύνου». Μάλιστα, οι συμμετέχοντες που προέρχονται από τον ιδιωτικό και χρηματοπιστωτικό τομέα αναφέρθηκαν σε αυτές τις επιπτώσεις περισσότερο από ό,τι οι ιδιώτες. Ο αντίκτυπος της κλιματικής αλλαγής στο οικονομικό σύστημα συζητήθηκε επίσης από την ευρωπαϊκή σκοπιά, ενώ πολλοί τόνισαν ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση πρέπει να προσαρμοστεί γρήγορα: «Η ευρωπαϊκή οικονομία πρέπει να είναι προετοιμασμένη για έναν διαφορετικό κόσμο, με ανταγωνιστικό πλεονέκτημα έναντι των πράσινων εναλλακτικών λύσεων».

Ένα άλλο τέταρτο των συμμετεχόντων επισήμανε ότι η κλιματική αλλαγή έχει επηρεάσει την καθημερινή ζωή όλων και θα τιμωρήσει ακόμη περισσότερο τις μελλοντικές γενιές. «Τα παιδιά μας πρόκειται να ζήσουν σε έναν πλανήτη ακατάλληλο για ζωή» ήταν ένα από τα ζοφερά σενάρια των συμμετεχόντων, οι οποίοι επίσης προέβλεψαν μαζική μετανάστευση, πολέμους για το νερό και τελικά την εξαφάνιση πολλών ειδών, συμπεριλαμβανομένου του ανθρώπου. Ως εκ τούτου, η μετάβαση σε έναν πιο βιώσιμο τρόπο ζωής θεωρήθηκε αναγκαία και επείγουσα διότι, σύμφωνα με τα λόγια ενός συμμετέχοντα από το Βέλγιο, «ο αντίκτυπος της κλιματικής αλλαγής θα είναι πολύ πιο σημαντικός από οποιαδήποτε οικονομική κρίση».

Περίπου το 15% των συμμετεχόντων, ιδίως άτομα άνω των 55 ετών και συμμετέχοντες που προέρχονται από τις βόρειες χώρες της ΕΕ, παρατήρησε ότι η κλιματική αλλαγή θα συνεπάγεται πρόσθετες δαπάνες, όχι μόνο εκείνες που θα προκύψουν απευθείας από φυσικές καταστροφές. Θα υπάρξουν επίσης δαπάνες που συνδέονται με την ενεργειακή μετάβαση και, γενικά, με την αντιμετώπιση του βασικού ζητήματος, συμπεριλαμβανομένων των φόρων («τα μέτρα σήμερα είναι ριζοσπαστικά και δαπανηρά για τους πολίτες»). Προβλέπεται επίσης, με μεγάλη ανησυχία, γενικευμένη αύξηση των τιμών: «Πιστεύω ότι η κλιματική αλλαγή θα δημιουργήσει τεράστιες πιέσεις στις τιμές για ορισμένα αγαθά ή υπηρεσίες.» Πρέπει να σημειωθεί ότι ορισμένοι από τους συμμετέχοντες σε αυτή την κατηγορία εξέφρασαν σκεπτικισμό σχετικά με την απειλή της κλιματικής αλλαγής και δήλωσαν ότι τα μέτρα που ελήφθησαν για την αντιμετώπισή της ήταν πιο δαπανηρά από την πραγματική ζημία που προκάλεσε: «Η κλιματική αλλαγή είναι λιγότερο απειλητική από ό,τι ο ακτιβισμός της ΕΕ, ο οποίος βλάπτει οικονομικά και περιβαλλοντικά περισσότερο από ό,τι ωφελεί». Ορισμένοι συμμετέχοντες αμφισβήτησαν την άποψη ότι για την κλιματική αλλαγή ευθύνονται οι άνθρωποι, ενώ άλλοι ισχυρίστηκαν ότι οι δράσεις της ΕΕ δεν μπορούν να κάνουν πολλά για την αντιμετώπισή της και ότι, εν τω μεταξύ, άλλες οικονομίες θα ωφεληθούν από τη μη τήρηση των κανόνων.

Μια άλλη οπτική που ξεχώρισε αφορά τον αντίκτυπο της κλιματικής αλλαγής στη φύση, με πολλούς συμμετέχοντες να επισημαίνουν ότι οι αρνητικές επιπτώσεις είναι ήδη ορατές. «Πρέπει να πω ότι η ερώτησή σας είναι λίγο αφελής, επειδή διατυπώνεται σε μέλλοντα χρόνο», τόνισε ένας νεαρός συμμετέχοντας από τη Γαλλία. «[Ήδη] βιώνουμε έντονη ξηρασία και δασικές πυρκαγιές κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού,» έγραψε ένας άνθρωπος από την Πορτογαλία, ενώ ένας συμμετέχοντας από τις Κάτω Χώρες παρατήρησε: «Η άνοδος της στάθμης της θάλασσας αποτελεί σημαντική ανησυχία [εδώ]». Πολλοί παρατήρησαν τις ακραίες μετεωρολογικές συνθήκες. Λίγο πάνω από το 15% των συμμετεχόντων, ιδίως γυναίκες, νέοι και συμμετέχοντες από τα νότια κράτη μέλη της ΕΕ, συμπεριέλαβαν αυτή την οπτική.

Λιγότεροι από το 10% των συμμετεχόντων, ιδίως οι άνω των 55 ετών, ανέπτυξαν το θέμα της ενεργειακής μετάβασης, προβλέποντας ή ζητώντας σημαντικές επενδύσεις: «Η κλιματική αλλαγή πρέπει να αντιμετωπιστεί. Αυτό μπορεί να συμβεί μόνο εάν πραγματοποιηθεί επειγόντως η ενεργειακή μετάβαση στη βιωσιμότητα».

Οι απαντήσεις ΦΚΠ και περίπου το 6% των αρχικών απαντήσεων επικεντρώθηκαν στον ρόλο της ΕΚΤ στην αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής με μάλλον αποκλίνουσες απόψεις. Σε συμφωνία με τους λόγους που παρουσιάστηκαν στην προηγούμενη ενότητα, πολλές από τις αρχικές απαντήσεις προειδοποίησαν ότι η κλιματική αλλαγή «δεν αποτελεί αρμοδιότητα της ΕΚΤ». «[Η κλιματική αλλαγή] πιθανώς θα έχει αντίκτυπο κάποια στιγμή, αλλά η αντιμετώπισή της δεν είναι αρμοδιότητα της ΕΚΤ η οποία, βέβαια, δεν θα πρέπει να επιδεινώσει την κατάσταση», έγραψε ένας από τους πιο ήπιους επικριτές της πιθανής συμμετοχής της ΕΚΤ. Ορισμένοι συμμετέχοντες συνέστησαν η ΕΚΤ να μην διαδραματίζει ηγετικό ρόλο (αυτό πρέπει να αφεθεί στα δημοκρατικά εκλεγμένα όργανα) αλλά να ενεργεί περισσότερο ως διαμεσολαβητής. Άλλες απαντήσεις, κυρίως από ΦΚΠ, ζήτησαν από την ΕΚΤ να αναλάβει αποφασιστική δράση, να «δώσει το παράδειγμα» και να συμβάλλει στην επίτευξη ευρωπαϊκών στόχων σύμφωνα με τη δευτερεύουσα εντολή της.

Τέλος, περίπου το 10% των συμμετεχόντων ισχυρίστηκαν ότι η κλιματική αλλαγή θα έχει μικρό ή μηδενικό αντίκτυπο, ή δήλωσαν ότι υπάρχουν πιο πιεστικά ζητήματα: «Ποιος νοιάζεται αν δεν έχεις να πληρώσεις το ενοίκιο;» Ορισμένοι συμμετέχοντες παραδέχτηκαν ότι είναι δύσκολο να πούμε ποιος θα είναι ο αντίκτυπος της κλιματικής αλλαγής και προτίμησαν να μην διατυπώσουν γνώμη.

6 Επικοινωνία με το κοινό

6.1 Πώς γίνεται αντιληπτή η ΕΚΤ και οι εθνικές κεντρικές τράπεζες

Στην ερώτηση εάν θεωρούν ότι είναι ενημερωμένοι σχετικά με την ΕΚΤ και την εθνική κεντρική τράπεζά (ΕθνΚΤ) τους, σχεδόν το 50% των συμμετεχόντων επιβεβαίωσε ότι δεν είναι επαρκώς ενημερωμένοι ή ότι δεν είναι καθόλου ενημερωμένοι, ή αναφέρθηκαν μόνο γενικά στην έλλειψη γνώσης και ευαισθητοποίησης του κοινού. Αντιθέτως, ένα ελαφρώς μικρότερο ποσοστό των συμμετεχόντων ισχυρίστηκαν ότι είναι ενημερωμένοι. Πέρα από αυτές τις δύο ομάδες, περίπου το 6% των συμμετεχόντων έδωσε άσχετες απαντήσεις στην ερώτηση, εκφράζοντας αντ’ αυτού παράπονα κυρίως για τη νομισματική πολιτική της ΕΚΤ (βλ. Διάγραμμα 13).

Μεταξύ εκείνων που δεν νιώθουν καλά ενημερωμένοι, ορισμένοι επισήμαναν την πολυπλοκότητα των θεμάτων νομισματικής πολιτικής, τη χρήση της οικονομικής ορολογίας και την έλλειψη επικοινωνίας με το ευρύ κοινό: «Η επικοινωνία επικεντρώθηκε στη χρηματοπιστωτική αγορά και στις τεχνικές πτυχές της πολιτικής. Υπήρξε ελάχιστη επικοινωνία (εξ όσων γνωρίζω) με τους πολίτες» και «Η κατανόηση των πληροφοριών [που σχετίζονται με την ΕΚΤ] είναι μια πραγματική πρόκληση για τους μη οικονομολόγους.» Ορισμένοι ερωτηθέντες κατηγόρησαν τα μέσα ενημέρωσης ότι δεν καλύπτουν θέματα νομισματικής πολιτικής ευρύτερα ή τις ανακοινώσεις του Ευρωσυστήματος για ανάμεικτα, ασυντόνιστα μηνύματα.

Πρέπει να σημειωθεί ότι πολλοί από τους συμμετέχοντες που δηλώνουν ενημερωμένοι τόνισαν επίσης ότι το υπόλοιπο κοινό δεν είναι καλά ενημερωμένο ("[Είμαι] πολύ [ενημερωμένος]. Αλλά πιθανώς είμαι ακραία περίπτωση.»). Πολλοί συμμετέχοντες ανέφεραν ότι είναι εξοικειωμένοι με την ΕΚΤ λόγω του ενδιαφέροντός τους για οικονομικά ζητήματα, ή λόγω της εργασίας τους ή του πανεπιστημιακού τους υπόβαθρου, και όχι λόγω των επικοινωνιακών προσπαθειών της ΕΚΤ: «Νομίζω ότι είμαι καλά ενημερωμένος, καθώς ενδιαφέρομαι για τη νομισματική πολιτική για τις σπουδές μου. Αλλά οι κανονικοί άνθρωποι δεν γνωρίζουν πώς λειτουργεί το όργανο», «Είμαι καλά ενημερωμένος, αλλά μόνο λόγω της δουλειάς μου ως δημοσιογράφος. Δεν νομίζω ότι το ευρύ κοινό γνωρίζει πολλά» και «Είμαι στον χρηματοπιστωτικό τομέα, οπότε ακολουθώ αρκετά, αλλά η πλειοψηφία των ανθρώπων δεν γνωρίζει τίποτα».

Όπως θα ανέμενε κανείς, οι συμμετέχοντες που εργάζονται στον χρηματοπιστωτικό τομέα ανέφεραν ότι έχουν καλή γνώση της ΕΚΤ και των ΕθνΚΤ σε μεγαλύτερο ποσοστό από ό,τι οι ιδιώτες. Επιπλέον, οι άνδρες ισχυρίστηκαν ότι είναι καλά ενημερωμένοι σε μεγαλύτερο ποσοστό από ό,τι οι γυναίκες. Το ποσοστό των ενημερωμένων συμμετεχόντων ήταν παρόμοιο σε όλες τις ομάδες χωρών της ΕΕ, ενώ ήταν σημαντικά αυξημένο στους συμμετέχοντες από χώρες εκτός της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Αυτό αντανακλά το γεγονός ότι η τελευταία ομάδα συμμετεχόντων ενδιαφέρθηκε για τη διαδικτυακή πύλη «Η ΕΚΤ σάς ακούει», παρόλο που η ΕΚΤ μάλλον δεν είναι η κεντρική τράπεζά τους.

Η λέξη «ενδιαφέρον» εμφανίζεται συχνά. Πολλοί συμφώνησαν ότι υπάρχουν πολλές πληροφορίες διαθέσιμες σε όσους ενδιαφέρονται και ψάχνουν ενεργά, κάνοντας σχόλια όπως τα εξής: «Αφού ενδιαφέρομαι, ακολουθώ την ΕΚΤ στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και θεωρώ ότι κάνει εξαιρετική δουλειά όσον αφορά την ενημέρωση με απλούς όρους για όσα κάνει –ωστόσο, νομίζω ότι φτάνει μόνο σε ανθρώπους σαν εμένα που ενδιαφέρονται ήδη για οικονομικά θέματα» και «Δεν πρόκειται να ενδιαφερθούν όλοι για αυτά τα θέματα, αλλά νομίζω ότι όλοι θα πρέπει να έχουν μια βασική κατανόηση αυτών που συμβαίνουν σε οικονομικό επίπεδο στη ζώνη του ευρώ και του τρόπου με τον οποίο οι αποφάσεις πολιτικής της ΕΚΤ τους επηρεάζουν.» Παράλληλα, οι απαντήσεις της Greenpeace τόνισαν ότι, ακόμη και για τους ανθρώπους που ενδιαφέρονται για την ΕΚΤ, «δεν είναι εύκολο να αξιολογηθούν οι συνέπειες των ενεργειών της. Αν και η ΕΚΤ δημοσιεύει πληροφορίες σχετικά με τις νομισματικές πράξεις, δεν τις συνδέει με συγκεκριμένες κοινωνικές και περιβαλλοντικές επιδράσεις.»

Πολλοί συμμετέχοντες επικεντρώθηκαν στα κανάλια των μέσων ενημέρωσης μέσω των οποίων λαμβάνουν πληροφορίες για την ΕΚΤ, ενώ ορισμένοι εξέφρασαν την επιθυμία για άμεση επικοινωνία από την κεντρική τράπεζα. Ωστόσο, όπως αναμενόταν, ορισμένοι συμμετέχοντες κατηγόρησαν τα εθνικά μέσα ενημέρωσης για την έλλειψη επαρκούς κάλυψης της νομισματικής πολιτικής και των ζητημάτων της ΕΕ, ή για τη διαμόρφωση μιας διαστρεβλωμένης εικόνας.

6.2 Καλύτερες εξηγήσεις και καλύτερη κατανόηση

Στην ερώτηση σχετικά με τους τρόπους βελτίωσης της επικοινωνίας με το κοινό, για να εξηγούνται καλύτερα είτε τα οφέλη της σταθερότητας των τιμών είτε τα κίνητρα πίσω από τις αποφάσεις νομισματικής πολιτικής και ο αντίκτυπός τους, σχεδόν το 40% των συμμετεχόντων πρότεινε να εξηγούνται σε απλή γλώσσα και με οικεία, συγκεκριμένα παραδείγματα (βλ. Διάγραμμα 14). Αυτό το ποσοστό ήταν αξιοσημείωτα σταθερό στις διάφορες κοινωνικοδημογραφικές ομάδες. Όπως έγραψε ένας συμμετέχων, «Αν τα ευρήματά σας είναι αξιόπιστα, θα πρέπει να είστε σε θέση να τα εξηγήσετε με απλή γλώσσα και με τρόπο πειστικό για όποιον διαθέτει κοινή λογική. Κάποιες από τις έρευνές σας μοιάζουν να κρύβονται πίσω από αριθμούς και εμποδίζουν όσους δεν έχουν πτυχίο Οικονομικών να τις κατανοήσουν και να τις σχολιάσουν.» Ορισμένοι συμμετέχοντες ζήτησαν, ειδικότερα, να παρέχονται πληροφορίες στη δική τους εθνική γλώσσα, καθώς «η νομισματική πολιτική είναι ένα απαιτητικό ζήτημα ακόμη και στη μητρική γλώσσα του καθενός».

Η σημασία της διαφάνειας και της λογοδοσίας επισημάνθηκε στο ένα πέμπτο των απαντήσεων, ενώ οι ΦΚΠ αντιπροσωπεύουν περίπου το ήμισυ αυτού του ποσοστού. Οι ανησυχίες αυτές είναι ιδιαίτερα σημαντικές για τους συμμετέχοντες από τα βόρεια κράτη μέλη της ΕΕ.

Οι υποστηρικτές της ενισχυμένης διαφάνειας ζήτησαν περισσότερες πληροφορίες σχετικά με τις πράξεις αγοράς, τον υπολογισμό του πληθωρισμού και τις διαδικασίες λήψης αποφάσεων. Άλλοι επιθυμούν μια ειλικρινή αξιολόγηση των οφελών, των κινδύνων και των παρενεργειών των αποφάσεων της ΕΚΤ, για παράδειγμα πληροφορίες σχετικά με τις επιπτώσεις της νομισματικής πολιτικής σε επίπεδο χώρας^[10] και δημοσίευση μελετών επιπτώσεων σχετικά με τις συνέπειες των πράξεών της στο κλίμα και άλλες κοινωνικές πτυχές. Κάποιοι συμμετέχοντες ζήτησαν να δημοσιοποιείται η ψηφοφορία του Διοικητικού Συμβουλίου ή να αποσαφηνίζονται οι απόψεις των διαφόρων εθνικών κεντρικών τραπεζών.

Λιγότεροι από το 20% των συμμετεχόντων συνέστησαν περισσότερη εμπλοκή με το ευρύ κοινό και όχι μόνο με τον χρηματοπιστωτικό τομέα ή τους «γραφειοκράτες» (π.χ. μέσω ειδικών ενημερωτικών εκδηλώσεων για την άμεση επαφή με τους ανθρώπους, ενδεχομένως σε διάφορες ευρωπαϊκές χώρες). Οι περισσότεροι που έκαναν αυτή την πρόταση ήταν άτομα κάτω των 55 ετών. Ορισμένοι συμμετέχοντες τόνισαν τον ρόλο των εθνικών κεντρικών τραπεζών ως «βασικό δίαυλο για τη διάδοση και την εξήγηση των αποφάσεων σας».

Μεταξύ των προτάσεων σχετικά με τρόπους πιο άμεσης επαφής με το κοινό, η πρωτοβουλία για τη διαδικτυακή πύλη «Η ΕΚΤ σάς ακούει» αναφέρθηκε συχνά και έλαβε θετικά σχόλια: «Νομίζω ότι αυτή η έρευνα είναι ήδη μια εξαιρετική αρχή, υπέροχη δουλειά», «ένα ευπρόσδεκτο πρόσθετο μέσο επικοινωνίας» και «Διενεργήστε περισσότερες έρευνες σαν αυτή, δημιουργήστε στον δικτυακό σας τόπο μια μόνιμη σελίδα για την υποβολή σχολίων». Φυσικά, οι συμμετέχοντες αναμένουν επίσης από την ΕΚΤ ότι θα ακούσει και θα αναλάβει δράση με βάση τις απαντήσεις που έλαβε. Ωστόσο, κάποιοι εξέφρασαν ανησυχία για τους κινδύνους που απορρέουν από το γεγονός ότι «κατά το πλείστον οι συμμετέχοντες επιλέγουν οι ίδιοι να λάβουν μέρος στην έρευνα». «Ένα μεγάλο μέρος αυτής της έρευνας είναι ήδη πολύ περίπλοκο», σημείωσε ένας από τους συμμετέχοντες.

Περίπου το 10% των συμμετεχόντων συνέστησε μια πιο σταδιακή προσέγγιση για την αύξηση των γνώσεων του κοινού, συμπεριλαμβανομένων των ακόλουθων προτάσεων: «Αρχίστε από το μηδέν και εξηγήστε στον κόσμο πώς λειτουργεί το επιτόκιο πολιτικής, πώς συγκροτούνται τα όργανα [λήψης αποφάσεων ][...]», και «Ελάτε πιο κοντά στον μέσο άνθρωπο που μπορεί να μην έχει μεγάλη γνώση οικονομικών, αλλά ανησυχεί γι’ αυτά».

Ο βασικός ρόλος της χρηματοοικονομικής εκπαίδευσης, καθώς και η έλλειψη γνώσεων στον χρηματοοικονομικό τομέα που χαρακτηρίζει το ευρύ κοινό σήμερα, τονίστηκαν συχνά, ιδίως από νεότερους συμμετέχοντες και από συμμετέχοντες από τα νότια κράτη μέλη της ΕΕ: «Η εξοικείωση με χρηματοπιστωτικά θέματα θα πρέπει να βελτιωθεί στο σχολείο. Υπερβολικά πολλοί άνθρωποι δεν καταλαβαίνουν βασικές οικονομικές και χρηματοοικονομικές έννοιες, συμπεριλαμβανομένων των επιτοκίων.» Μάλιστα, ορισμένοι συμμετέχοντες ζήτησαν από την ΕΚΤ και το Ευρωσύστημα να διαδραματίσουν ενεργό ρόλο από αυτή την άποψη, για παράδειγμα επενδύοντας στη χρηματοοικονομική εκπαίδευση, υποστηρίζοντας τα εθνικά εκπαιδευτικά συστήματα για τη βελτίωση της οικονομικής κουλτούρας και παρέχοντας υλικό στα σχολεία. Ο λόγος που προβλήθηκε, σύμφωνα με τα λόγια ενός συμμετέχοντα, ήταν ότι «η έλλειψη οικονομικών και χρηματοοικονομικών γνώσεων από τους πολίτες μπορεί [...] να εμποδίσει την κατανόηση των αποφάσεων της [ΕΚΤ], παρόλο που η ΕΚΤ είναι πρόθυμη να εξηγήσει».

Ορισμένες απαντήσεις επικεντρώθηκαν περισσότερο στον δίαυλο και τους μορφότυπους μέσω των οποίων η ΕΚΤ και το Ευρωσύστημα θα μπορούσαν να προσεγγίσουν καλύτερα το κοινό τους. Το ποσοστό των συμμετεχόντων που ανέφεραν τα παραδοσιακά μέσα ενημέρωσης ήταν λίγο πάνω από 15%, ενώ οι συμμετέχοντες από τα νότια κράτη μέλη της ΕΕ εξέφρασαν μια ελαφρώς εντονότερη προτίμηση από ό,τι οι συμμετέχοντες από τα βόρεια κράτη μέλη. Η τηλεόραση ήταν ο επικρατέστερος δίαυλος ενημέρωσης. Οι συμμετέχοντες πρότειναν συνεντεύξεις με έμφαση σε συγκεκριμένα θέματα ή ερωτήματα (π.χ. «Γιατί ο πληθωρισμός είναι κρίσιμος για τους μισθούς σας;»), ντοκιμαντέρ (π.χ. στο Netflix), ακόμη και διαφημίσεις.

Σε αντίθεση με τα παραδοσιακά μέσα ενημέρωσης, τα ψηφιακά μέσα αναφέρθηκαν από ένα ελαφρώς μικρότερο ποσοστό συμμετεχόντων, με τους νεότερους συμμετέχοντες και τις γυναίκες να εκφράζουν έντονη προτίμηση. Αναφέρθηκε συχνά ένας προσβάσιμος δικτυακός τόπος και ευρέως χρησιμοποιούμενα κανάλια κοινωνικής δικτύωσης που επιτρέπουν την άμεση επικοινωνία με την ΕΚΤ. Οι συμμετέχοντες πρότειναν τη χρήση ψηφιακών μέσων για την προώθηση επεξηγηματικών βίντεο και ενημερωτικών γραφημάτων, με το υλικό φυσικά να είναι διατυπωμένο με προσιτό τρόπο και διαθέσιμο στις ευρωπαϊκές εθνικές γλώσσες. Κάποιοι συμμετέχοντες φάνηκαν να μην γνωρίζουν ότι το περιεχόμενο είναι συνήθως διαθέσιμο στον δικτυακό τόπο της ΕΚΤ σε όλες τις γλώσσες και ότι τα βίντεο έχουν υπότιτλους και σε άλλες γλώσσες εκτός των αγγλικών.

Περίπου το 7% των απαντήσεων αναφέρεται σε άλλες μορφές επικοινωνίας, για παράδειγμα τακτικά ενημερωτικά δελτία (όπως αυτά που αποστέλλονται από εμπορικές τράπεζες στους πελάτες τους), τα οποία συνοψίζουν τα κύρια γεγονότα και αποφάσεις, για άλλη μια φορά, «σε απλή γλώσσα, φυσικά!»

Τέλος, κάποιοι πρότειναν με σκεπτικισμό να αλλάξουν τις πολιτικές αντί να προσπαθούν να τις εξηγήσουν. Ειδικότερα, επέκριναν το περιβάλλον χαμηλών επιτοκίων και την τρέχουσα μέτρηση του πληθωρισμού: «Πρώτα, υπολογίστε σωστά τον πραγματικό πληθωρισμό. Όταν οι τιμές των ακινήτων καταγράφουν κατακόρυφη αύξηση, είναι δύσκολο να εξηγηθούν στις νεαρές οικογένειες τα οφέλη που θα αποφέρει [η σταθερότητα των τιμών]» και «πληθωρισμός 2% δεν σημαίνει σταθερότητα τιμών και τα αρνητικά επιτόκια είναι επιζήμια. Αυτό δεν χρειάζεται να εξηγηθεί καλύτερα, αλλά να αλλάξει». Κάποιοι δήλωσαν ότι είναι ήδη ενημερωμένοι και δεν θεωρούν ότι κάτι πρέπει να αλλάξει στην επικοινωνία του Ευρωσυστήματος.

7 Παράρτημα:

Σημείωση σχετικά με τη μεθοδολογία

Οι γλώσσες των απαντήσεων αναγνωρίστηκαν με τη χρήση του στατιστικού λογισμικού RStudio. Στη συνέχεια, οι απαντήσεις σε κάθε γλώσσα μεταφράστηκαν με το eTranslation, ένα εργαλείο αυτόματης μετάφρασης που παρείχε η Ευρωπαϊκή Επιτροπή.

Ο μη δομημένος χαρακτήρας των βασικών δεδομένων αυτής της ανάλυσης –δηλαδή ανοικτές ερωτήσεις– απαιτούσε μια προσέγγιση ανάλυσης κειμένου. Διενεργήθηκε ποσοτική ανάλυση των κειμένων στα αγγλικά (τόσο μεταφρασμένα όσο και πρωτότυπα) και, παράλληλα, μια ποιοτική ανάλυση για την επικύρωση των αποτελεσμάτων.

Κάθε ερώτηση απαιτούσε διαφορετικό τύπο ανάλυσης και, σε μικρότερο βαθμό, διαφορετικές τυποποιημένες ενέργειες προεπεξεργασίας, όπως μετατροπή όλων των λέξεων σε πεζά, αφαίρεση σημείων στίξης, αριθμών, διαζευκτικών λέξεων και λέξεων διακοπής («οι», «και», «του», «για», κ.λπ.) και αποκοπή καταλήξεων (η διαδικασία ανάλυσης των λέξεων που κλίνονται στη ριζική τους μορφή, π.χ. το «policy» γίνεται «polici»). Σε μερικές περιπτώσεις χρειάστηκε η διόρθωση κακώς μεταφρασμένων λέξεων.

Χρησιμοποιήσαμε προσεγγίσεις βασισμένες σε λεξικό, ανάλυση συχνότητας, δομικά μοντέλα θεμάτων και αλγόριθμους μηχανικής μάθησης, και συμπληρώσαμε και επικυρώσαμε την ταξινόμηση με ανθρώπινη κωδικοποίηση. (Στα διαγράμματα συνήθως παρουσιάζουμε τα αποτελέσματα που ελήφθησαν με τη χρήση προσέγγισης βασισμένης σε λεξικό, έτσι ώστε να είναι πιο εύκολη η ερμηνεία τους.)

Μετά την ταξινόμηση των απαντήσεων, πραγματοποιήθηκε ανάλυση παλινδρόμησης (λογιστική ή πολυωνυμική) των πρωτότυπων απαντήσεων για την κατανόηση της σχέσης μεταξύ των κοινωνικοδημογραφικών χαρακτηριστικών και της πιθανότητας να είναι κανείς στη μια ή στην άλλη κατηγορία. Όλες οι παλινδρομήσεις περιλαμβάνουν το φύλο, την ηλικιακή κατηγορία (κάτω των 35, από 35 έως 54 και άνω των 55 ετών), την ομάδα χωρών (βόρεια, νότια και ανατολικά κράτη μέλη της ΕΕ και χώρες εκτός της ΕΕ) και τον τομέα (πανεπιστημιακή και εκπαιδευτική κοινότητα, δημόσιος τομέας και κοινωνία των πολιτών, χρηματοοικονομικός τομέας, ιδιωτικός τομέας κ.λπ.).

Τάσεις που παρατηρήθηκαν

Στη διαδικτυακή πύλη «Η ΕΚΤ σάς ακούει», οι δεκατρείς ερωτήσεις για τους συμμετέχοντες στην έρευνα παρουσιάστηκαν σε τέσσερις σελίδες, με κάθε σελίδα να καλύπτει ένα συγκεκριμένο θέμα. Με την εξέλιξη του ερωτηματολογίου, το ποσοστό των κενών απαντήσεων αυξήθηκε, όπως φαίνεται στο Διάγραμμα 15, Τμήμα α. Για τις ερωτήσεις σχετικά με το πρώτο θέμα της «σταθερότητας των τιμών», το ποσοστό ήταν μικρότερο από 1%, ενώ για τις ερωτήσεις σχετικά με το τελευταίο θέμα της «επικοινωνίας», το ποσοστό αυξήθηκε σχεδόν στο 9%. Η πιο δραστική αύξηση σημειώθηκε μεταξύ του πρώτου θέματος και του δεύτερου θέματος των «οικονομικών προσδοκιών και ανησυχιών». Δεδομένου ότι το ποσοστό των κενών απαντήσεων είναι παρόμοιο για τις ερωτήσεις σε κάθε θέμα, καμία ερώτηση δεν φαίνεται να ξεχωρίζει ως δυσκολότερη ή λιγότερο ενδιαφέρουσα.

Σύμφωνα με τις προσδοκίες, το ποσοστό μη απόκρισης στις απαντήσεις ΦΚΠ είναι πολύ χαμηλό –δεν υπερβαίνει ποτέ το 3%– και είναι σταθερά χαμηλότερο από το ποσοστό μη απόκρισης στους συμμετέχοντες που υπέβαλαν προσωπικές απαντήσεις, όπως φαίνεται στο Διάγραμμα 15, Τμήμα β.

Όσον αφορά τις κοινωνικοδημογραφικές ομάδες, ενώ δεν υπήρχε μεγάλη διαφορά στις τάσεις που παρατηρήθηκαν στους άνδρες και τις γυναίκες (βλ. Διάγραμμα 15, Τμήμα γ), οι νεότεροι άνθρωποι είχαν την τάση να αφήνουν περισσότερες κενές απαντήσεις από ό,τι οι μεγαλύτεροι (βλ. Διάγραμμα 15, Τμήμα δ).